Czy w Stradunach był dwór krzyżacki?

Notatkę z badań archeologicznych w Stradunach opublikował Warmińsko-Mazurski Wojewódzki Konserwator Zabytków.

W sierpniu 2023 roku na zlecenie Warmińsko-Mazurskiego Konserwatora Zabytków przeprowadzono badania archeologiczne, których celem była weryfikacja danych archiwalnych wzmiankujących o istnieniu na terenie Stradun założenia o charakterze obronnym lub rezydencjonalnym. Źródła historyczne obfitują jednak w szereg rozbieżności dotyczących funkcji, wyglądu i położenia wzmiankowanej budowli. Napotykamy w nich informacje o grodzie z czasów pogańskich (Toeppen), grodzisku z okresu zakonnego (Hollack), czy umocnieniu obronnym z okresu państwa krzyżackiego (Crome). Z XVII wieku pochodzi wzmianka o zameczku, którego ślady zalegają pod ziemią (Rimarski). W opisie dóbr straduńskich pojawiają się określenia takie jak Burgwall, Wehranlage czy Wasserburg. Napotykamy w nich również informacje, że około 1486 roku powstaje w Stradunach dwór krzyżacki, brak jednak informacji na temat jego lokalizacji i wyglądu. Na planie z lat dwudziestych XIX wieku autorstwa J. Guise oznaczona jest schematyczna budowla o kształcie zbliżonym do kwadratu zlokalizowana nad brzegiem rzeki Ełk. Podobny w kształcie zarys budowli, zlokalizowanej również nad tą rzeką, odnajdujemy na planie autorstwa C. Engla z 1929 roku.

W oparciu o powyższe dane archiwalne i weryfikujące je prospekcje terenowe do badań archeologicznych wytypowano formę terenową zlokalizowaną na przeciwległym do dzisiejszych zabudowań Stradun, brzegu rzeki Ełk. Stanowisko posadowione jest na sztucznie wyodrębnionym z krajobrazu plateau, o kształcie zbliżonym do kwadratu, o wymiarach 32 x 33 m. Jego granice wyznacza rzeka, fosy oraz rów melioracyjny. Połączenie ze "stałym lądem" ma formę ziemnej grobli. Badania archeologiczne na stanowisku prowadziła Fundacja Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna, konsultantem badań był dr Robert Klimek.

W wyniku badań archeologicznych prowadzonych na stanowisku w Stradunach zarejestrowano prostokątną w zarysie konstrukcję kamienną, ulokowaną dłuższym bokiem wzdłuż koryta rzeki Ełk na osi NE-SW. Rekonstruowane wymiary założenia wynosiły 10 x 6 m, a powierzchnia całkowita 60 m2. Relikty fundamentu zachowały się w postaci dwóch, miejscami trzech warstw dużej i średniej wielkości głazów narzutowych. Zachowane fragmenty nienaruszonego przebiegu podwaliny pozwalają przypuszczać, iż szerokość zewnętrznych ścian nośnych wynosiła ok. 1 m. W centralnej części reliktów budynku zarejestrowano fragmenty sugerujące podział wewnętrzny struktury na 2 lub 3 pomieszczenia. W obrębie założenia zarejestrowano pozostałości dwóch pieców, których ściany boczne wykonano z płaskich cegieł szamotowych.

W obrębie badanego obszaru odkryto 5 konstrukcji drewnianych i pojedynczy pal. Dwie z nich to prawdopodobnie umocnienia brzegu od strony zachodniej (dwa rzędy poziomo ułożonych bali wzmocnione palami) i wschodniej (jeden rząd poziomo ułożonych bali wzmocniony palami). Kolejna konstrukcja to najprawdopodobniej pozostałość kanału odprowadzającego nieczystości, którego ściany były wyściełane deskami i ustabilizowane palami. Odkryto również dwie konstrukcje palowe, których przeznaczenia związane jest prawdopodobnie ze stabilizacją terenu pod budowę lub jej wtórne zabezpieczenie. Pojedynczy słup odkryto w obrębie zabudowań, w przestrzeni pomiędzy ścianami działowymi budynku. Prawdopodobnie powiązany był z nieokreślonego typu konstrukcją drewnianą ulokowaną wewnątrz budynku np. podpora klatki schodowej.

Podczas badań archeologicznych w Stradunach zainwentaryzowano 143 przedmioty zabytkowe. W grupie tej znalazły się m.in. fragmenty ceramiki wypalanej w atmosferze redukcyjnej i utleniającej, przede wszystkim garnków esowatych, fragmenty kafli naczyniowych i płytowych szkliwionych w większości na kolor zielony, zdobionych ornamentem roślinnym, fragmenty przedmiotów metalowych, fragmenty szkła, fragmenty zaprawy i fragmenty cegieł gotyckich.

Aktualny stan rozpoznania wykopaliskowego oraz analiza materiałów zabytkowych pozwala interpretować odkrytą podczas badań archeologicznych konstrukcję, jako pozostałości założenia o charakterze rezydencjonalnym, prawdopodobnie dawnego dworu krzyżackiego. Chronologia zabytków wskazuje, że założenie funkcjonowało od XV do XVII wieku. Czas budowy można synchronizować, z przekazami historycznymi wzmiankującymi o powstaniu około 1486 roku dworu krzyżackiego, przy którym, po wyodrębnieniu się w 1513 roku samodzielnego komornictwa straduńskiego wykształca się znaczący ośrodek gospodarki dominalnej oraz administracji. Po likwidacji państwa zakonnego, w 1525 roku dochodzi do zmian administracyjnych i powołania nowych starostw, w tym starostwa straduńskiego, które funkcjonowało prawdopodobnie w tym miejscu, aż do ostatecznego zlikwidowania w 1616 roku.

Z uwagi na unikatowy charakter odkrycia, przy jednoczesnym zagrożeniu naruszenia cennej substancji zabytkowej, zdecydowano o zadokumentowaniu reliktów zabudowań, a następnie zabezpieczeniu ich stanu zachowania in situ, objęciu ochroną konserwatorską i wpisem do rejestru zabytków. Należy przypuszczać jednocześnie, że zabudowania dworskie stanowią jedynie część większej, zabytkowej infrastruktury, ulokowanej na przeciwległym do zabudowań Stradun brzegu rzeki Ełk. Prowadzone równolegle do badań wykopaliskowych prospekcje powierzchniowe i analizy kartograficzne doprowadziły do odkrycia w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego dworu reliktów przeprawy przez rzekę oraz rozległego założenia, prawdopodobnie o charakterze gospodarczym. Działania konserwatorskie i badania w tym zakresie będą kontynuowane.